Ο ΕΠΙΜΗΘΕΑΣ, Ο ΠΡΟΜΗΘΕΑΣ ΚΑΙ ΟΙ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ, του Ιωάννη Δεληγεώργη

Ας εξετάσουμε την ψυχολογία ενός διπόλου που είναι γνωστό από τα μαθητικά και φοιτητικά χρόνια. Αν και στην προκειμένη περίπτωση αναφερόμαστε σε ένα συγκεκριμένο θέμα, αυτό των εξετάσεων, η ψυχολογία των δυο που αναφέρονται ως διαμετρικά αντίθετα παραδείγματα, ισχύει, με κάποια παραλλαγές, και σε άλλους τομείς της ζωής.

Ο πρώτος μαθητής-φοιτητής είναι ο ανεύθυνος, ένα είδος Επιμηθέα, κάποιος που αναγκάζεται να επι-νοεί εκ των υστέρων, για αυτό τον ονομάζουμε συνοπτικά Α. Α από το ανεύθυνος αλλά και γιατί συνήθως χρονικά εμφανίζεται πρώτος ως πρότυπο συμπεριφοράς. Ενώ ο δεύτερος είναι μελετηρός, ένας είδος Προμηθέα, κάποιος που προνοεί, που προβλέπει και προετοιμάζεται. Ας τον ονομάσουμε συνοπτικά Μ. Από το μελετηρός αλλά και γιατί χρονικά ως πρότυπο εμφανίζεται Mετά, μετά την αποτυχία και μετά τον Α.

Ο Α ξεκινά την πορεία του προς τις εξετάσεις με την πεποίθηση πως έχει πολύ χρόνο στη διάθεσή του. Είτε είναι σίγουρος για τον εαυτό του (και δρα κάπως σαν το λαγό στον αγώνα δρόμου του με τη χελώνα) είτε είναι αδιάφορος, είτε φυγόπονος, είτε η ιδέα των εξετάσεων του προκαλεί άγχος και στρες, εκείνο που υπογραμμίζεται είναι πως σε κάθε περίπτωση ο Α αναβάλλει να ξεκινήσει την προετοιμασία του. Αντίθετα ο Μ από την αρχή πιστεύει πως πρέπει να αξιοποιήσει όλο τον χρόνο που διαθέτει για να προετοιμαστεί όσο πιο μεθοδικά και εξονυχιστικά μπορεί. Αυτή η προετοιμασία όχι μόνο δεν προκαλεί άγχος στον Μ αλλά του φέρνει ευχάριστα συναισθήματα. Το βλέπει σαν μια πρόκληση και όχι σαν ένα πρόβλημα που πρέπει να αποφευχθεί, όπως το αντιμετωπίζει ο Α. Αντίθετα με την επιπολαιότητα του Α, ο Μ είναι σοβαρός και υπεύθυνος και δείχνει προσήλωση στην προσπάθειά του. Όταν ο Α περισπάται σε διάφορους πειρασμούς, ο Μ μένει στην κατεύθυνσή του, στο φάρο των εξετάσεών του.

Καθώς η προετοιμασία προχωρά, ο Α περισπάται όλο και περισσότερο και γίνεται όλο και περισσότερο αναβλητικός. Η μελέτη, όταν και αν γίνει είναι επιφανειακή και του προκαλεί κλιμακούμενη ψυχική ένταση και δυσαρέσκεια. Ο Ά είναι διχασμένος ανάμεσα σε δυο επιθυμίες του: τις βραχυπρόθεσμες και τις μακροπρόθεσμες. Βρίσκει δικαιολογίες και εξαπατά τον εαυτό, συνήθως χωρίς να το αντιλαμβάνεται έτσι ώστε να αποφεύγει τη μελέτη. Αντίθετα ο Μ προχωρά συνειδητά και μεθοδικά αποκτώντας εκείνα τα εφόδια που θα τον οδηγήσουν στην επιτυχία. Αυτά που μελετά του γίνονται κατανοητά γιατί προχωρά βήμα βήμα και δεν διαβάζει επιπόλαια και βιαστικά. Αν και ο Μ δεν είναι απαραίτητα αργός ή βραδύνους, λόγω της μεθοδικότητας του προχωρά πιο αργά σε σχέση με τον Α και έτσι είναι κάπως σαν τη χελώνα στο μύθο του Αισώπου με τον αγώνα δρόμου. Επίσης η προσπάθειά του και η μελέτη τον ευχαριστεί γιατί φτάνει να έχει μια συνολική γνώμη για το αντικείμενο, όπως όταν κοιτά κάποιος κάτι από ψηλά. Αυτό τον βοηθά σταδιακά να ωριμάσει ψυχικά και κυρίως πνευματικά. Αυτή είναι και η πεμπτουσία της παιδείας. Ο Μ βρίσκεται σε μια πορεία από το καλό στο καλύτερο.

Πριν τις εξετάσεις ο Α νιώθει συχνά μεγάλο άγχος και τεράστια ψυχική ένταση λόγω των ενοχών. Η προετοιμασία του (αν έγινε) ήταν άναρχη, μπορεί να βασίστηκε μόνο στα πιο σημαντικά μέρη της ύλης (τα γνωστά SOS), όσα θεωρεί ο ίδιος πιο σημαντικά ή ακόμα και όσα διάβασε τυχαία. Ο Α έχει δίκιο να ανησυχεί, το αποτέλεσμά και η επίδοσή του θα κριθεί σε μεγάλο μέρος από την τύχη, από το τι θα «πέσει». Και συνήθως η τύχη δεν τον βοηθά. Στο άλλο άκρο, ο Μ μπορεί να έχει ένα μετριασμένο άγχος, νιώθει σχετικά ήρεμος ή έχει εκείνη την ευχάριστη ανακούφιση-διέγερση πως ο κόπος έχει τελειώσει και είναι μια έτοιμος να δρέψει τους καρπούς των προσπαθειών του. Εκείνο που γίνεται φανερό με τη στάση του είναι πως ό,τι έγινε έγινε και πως είναι δεν είναι καιρός για μεμψιμοιρίες αλλά για «μάχη» χωρίς πισωκοιτάγματα. Ο Μ ξέρει πως έχει καλύψει πλήρως όλη την ύλη και πως θα αποδώσει κατά πάσα πιθανότητα όπως και στα πάμπολλα δοκιμαστικά τεστ που έχει κάνει. Ο παράγοντας τύχη υπάρχει βέβαια και για τον Μ, κάτι μπορεί να πάει στραβά αλλά στην περίπτωση του, ο παράγοντας αυτός όμως είναι πολύ λιγότερο σημαντικός από ό,τι στην περίπτωση του Α. Με άλλα λόγια ο Μ έχει πολύ περισσότερες πιθανότητες επιτυχίας από τον Α.

Μετά το πέρας τον εξετάσεων ο Ά δεν ξέρει συνήθως τι έχει γράψει. Δεν μπορεί να προβλέψει την επίδοσή του. Αν βέβαια έχει γράψει κάτι άξιο λόγου. Συνήθως, αν δεν έχει γράψει, αγανακτεί γιατί τα SOS δεν έπεσαν. Αν έχει γράψει, κάποιες φορές ενθουσιάζεται πολύ και προβαίνει σε μεγάλες δηλώσεις και λόγια επιτυχίας για να έρθει συχνά το αποτέλεσμα εντελώς απογοητευτικό. Αντίθετα ο Μ, έχοντας επίγνωση όλης της ύλης, μπορεί να κάνει μια καλή εκτίμηση του αποτελέσματος, υπολογίζοντας τις ελλείψεις του και τα λάθη του. Έτσι ξέρει τι να περιμένει και συνήθως δεν απογοητεύεται.

Η προετοιμασία και οι εξετάσεις βοήθησαν τον Μ να γίνει ακόμα πιο ώριμος και συγκροτημένος. Έτσι ο Μ μέσω τον εξετάσεων ισχυροποιείται ως χαρακτήρας. Αυτό είναι και το μεγαλύτερο όφελος που μπορεί να λάβει κάποιος από τέτοιους περιόδους εξετάσεων-κρίσεων. Ενώ ο Α είναι συνήθως ο παθός (και στην ευτυχή περίπτωση) μαθός. Αυτός που αναφωνεί εκείνη την περίφημη φράση: στερνή μου γνώση να σε είχα πρώτα.

Οι κρίσεις αυτές δεν εξαντλούνται μόνο στις εξετάσεις (ή τους μαθητές-φοιτητές) αλλά αφορούν και μια σειρά από περιόδους όλης της ενήλικης ζωής, άλλες φανερές και άλλες άδηλες, όπου έρχεται ο καιρός να δοκιμαστούν το πόσο σωστά έχουν τεθεί τα θεμέλια τότε που έπρεπε. Και έτσι, με βάση αυτές τις δυο ακραίες προσεγγίσεις, η λέξη κρίση έχει φτάσει να έχει δυο διαφορετικές σημασίες, η μία είναι αυτή της αξιολόγησης (για άτομα σαν τον Μ, που προ-νοούν) αλλά και αυτή της ταραχής-αναστάτωσης-καταστροφής [για άτομα σαν τον Α, που (ενδεχομένως) μετα-νοούν].

Ι.Χ. Δεληγεώργης